Zespół policystycznych jajników (PCOS) jest jednym z najczęstszych zaburzeń endokrynologicznych dotykających nawet co dziesiątą kobietę w wieku reprodukcyjnym. Jednym ze skutków PCOS są zaburzenia owulacji, nieregularne cykle miesiączkowe i niepłodność. Szacuje się, że dotyka ok. 5-10% kobiet w wieku rozrodczym i jednocześnie jest jedną z najczęstszych przyczyn uniemożliwiających zajście w ciążę. Spośród grupy niepłodnych kobiet, które nie mają owulacji lub owulują rzadko (tzw. czynnik jajnikowy niepłodności), nawet 80% ma cechy zespołu policystycznych jajników. Przeczytaj poniższy artykuł i dowiedz się, czym jest PCOS, jakie są jego przyczyny oraz możliwości jego leczenia.

Czym jest zespół policystycznych jajników?

PCOS (zespół policystycznych jajników) to zaburzenie charakteryzujące się obrazem wielotorbielowatych jajników w USG oraz nieprawidłowym funkcjonowaniem jajników. W naturalnym, prawidłowym cyklu miesiączkowym jajniki kobiety co miesiąc produkują  jeden pęcherzyk, w którym  znajduje się i dojrzewa komórka jajowa. PCOS zaburza ten proces, co prowadzi do braku dojrzewania pęcherzyka w jajniku, braku owulacji i zmian hormonalnych, z których najważniejsze to zwiększenie hormonów męskich (androgenów). Zespołowi policystycznych jajników może towarzyszyć szereg niekorzystnych zmian ogólnoustrojowych związanych z zaburzeniem kontroli i wykorzystywania glukozy (insulinooporność) oraz otyłość.

PCO, PCOS czy PCOM? 

Skrót PCOS (Polycystic ovary syndrome) to zespół policystycznych jajników. PCO (Policystic ovary) lub termin PCOM (Policystic Ovarian Morphology) określa policystyczny wygląd jajników w badaniu ultrasonograficznym (USG), który nie musi oznaczać choroby. Powyższy obraz (PCOM) ginekolodzy obserwują często u nastolatek i młodych kobiet z wysoką rezerwą jajnikową.

Kto najczęściej choruje na PCOS?

PCOS stwierdza się z reguły u młodych kobiet w wieku rozrodczym. Zespół policystycznych jajników jest jedną z najczęstszych przyczyn braku lub nieregularnych miesiączek oraz nadmiernego wydzielania hormonów męskich, powodując nadmierne owłosienie (hirsutysm) i trądzik. Nieregularne cykle lub brak miesiączki są konsekwencją zaburzeń owulacji, które prowadzą do niepłodności.

PCOS – przyczyny zespołu policystycznych jajników

Przyczyny zespołu policystycznych jajników (zwanego również: zespołem wielotorbielowatych jajników, drobnotorbielowatych jajników lub zespołem Steina-Leventhala) nie zostały jeszcze do końca rozpoznane. Wydaje się, że na częstość występowania PCOS w nieznacznym stopniu może mieć wpływ styl życia oraz status socjoekonomiczny. Świadczy o tym porównanie danych z krajów takich jak USA, Meksyk czy Hiszpania. Postuluje się, że mogą one w znacznej liczbie przypadków mieć podłoże genetyczne.

PCOS – objawy zespołu policystycznych jajników

U kobiet cierpiących na zespół policystycznych jajników mogą występować różne rodzaje objawów. Poniżej przedstawione są najczęściej występujące.

Zaburzenia rytmu cyklu miesiączkowego i niepłodność

Przy PCOS występują nieregularne krwawienia, brak miesiączki, rzadkie miesiączkowanie, a także cykle miesiączkowe, które objawiają się brakiem owulacji. Zespół policystycznych jajników może też objawiać się poprzez mniejszą częstotliwość występowania cykli (rzadziej niż co 35 dni). Konsekwencjami braku owulacji są problemy z zajściem w ciążę i niepłodność.

Objawy kliniczne

Badania laboratoryjne przy zespole policystycznych jajników mogą wskazać na zbyt wysokie stężenie męskich hormonów. Męskie hormony mogą również objawiać się w ocenie klinicznej pacjentki, a więc w jej wyglądzie zewnętrznym. W tym przypadku mogą pojawić się takie objawy jak:

  • nadmierne owłosienie twarzy i ciała,
  • zakola lub łysienie,
  • przetłuszczająca się cera lub występowanie trądziku,
  • obniżony tembr głosu,

Do objawów klinicznych zespołu policystycznych jajników zalicza się również:

  • nadmierne tycie (chociaż kobiety z PCOS mogą mieć również prawidłową masę ciała),
  • zmiana sylwetki ciała,
  • nadciśnienie,
  • podwyższony poziom cukru we krwi.

Inne możliwe objawy PCOS to:

  • otyłość typu brzusznego,
  • cienkie włosy,
  • bóle miednicy,
  • złe samopoczucie,
  • problemy ze snem, bezdech senny.

Występowanie tych objawów nie musi jednak oznaczać tylko i wyłącznie PCOS. Wiele z tych objawów może być skutkiem innych zupełnie chorób. Dlatego też należy zadbać o szczegółową diagnostykę i opinię specjalisty.

Objawy zespołu policystycznych jajników ujawnione przez USG

Badanie ultrasonografem może wykazać kolejne objawy występowania PCOS.
W przypadku choroby lekarz może zauważyć zwiększony rozmiar jajników, a także większą liczbę pęcherzyków antralnych.

Ważną cechą diagnostyki tego schorzenia jest wykluczenie innych przyczyn, które mogą prowadzić do podobnie przebiegających chorób. Nie każda pacjentka, która ma problem z nadmiernym owłosieniem i zaburzeniami owulacji musi mieć PCOS.

Jak diagnozuje się PCOS (zespół policystycznych jajników)?

PCOS diagnozuje się na podstawie objawów klinicznych laboratoryjnych i obrazowych, czyli ultrasonograficznych. 

Kryteria rozpoznania zespołu policystycznych jajników: 

  1. Zaburzenia miesiączkowania lub brak miesiączki z przewlekłym brakiem jajeczkowania.
  2. Kliniczne lub biochemiczne cechy hyperandrogenizmu.
  3. Charakterystyczny obraz jajników w badaniu ultrasonograficznym.
  4. Dodatkowo należy wykluczyć inne przyczyny związane powyższymi objawami, takie jak zespół Cushinga czy guzy wydzielające hormony.

Czy nieleczony PCOS może być przyczyną problemów ze zdrowiem? 

Zespół policystycznych jajników (PCOS) oprócz niepłodności jest czynnikiem ryzyka chorób metabolicznych i sercowonaczyniowych. 

Do odległych następstw PCOS zaliczamy: 

  • zwiększone ryzyko rozwoju cukrzycy typu drugiego,
  • zwiększone ryzyko cukrzycy ciążowej, 
  • otyłość, 
  • dyslipidemię, czyli zaburzenia gospodarki lipidowej,
  • nadciśnienie,
  • bezdech senny. 

Powyższe nieprawidłowości przyśpieszają powstawanie miażdżycy w naczyniach krwionośnych i zwiększają ryzyko chorób naczyniowo-sercowych, do których zaliczamy zawał serca czy udar mózgu. Dodatkowo PCOS zwiększa prawdopodobieństwo raka endometrium. Objawy towarzyszące zespołowi policystycznych jajników mogą predysponować do depresji i stanów lękowych w sposób znaczny pogarszających jakość życia.

Kobiety z PCOS powinny być poddane screeningowi i ocenie ryzyka szczególnie w kierunku cukrzycy i chorób naczyniowo-sercowych.

Jak wygląda leczenie PCOS (zespołu policystycznych jajników)?

Leczenie zespołu policystycznych jajników jest uzależnione w dużym stopniu od wieku i planów rozrodczych pacjentki. W przypadku kobiet starających się o dziecko leczenie schorzenia zależy od stopnia PCOS. Metod jest wiele: od leków po bardziej skomplikowane procedury medyczne. W przypadku lekkiego zaburzenia bardzo często po niedługim okresie leczenia farmakologicznego płodność kobiety wraca do normy.

Zmiana stylu życia

Otyłość, jako jeden z możliwych objawów zespołu policystycznych jajników, zaburza proces jajeczkowania, zwiększa ryzyko poronienia oraz późniejszych komplikacji w ciąży. Ponadto udowodniono, że nieprawidłowa masa ciała zwiększa ryzyko niepowodzenia leczenia. U pacjentek z nieprawidłowym BMI zaleca się modyfikację trybu życia. Ograniczenie cukrów prostych i produktów o wysokim indeksie glikemicznym oraz regularny wysiłek fizyczny są zalecane jako postępowanie pierwszoplanowe. Wykazano, że już 5% redukcja masy ciała poprawia skuteczność leczenia zespołu policystycznych jajników. Dalsza spadek masy może przywrócić jajeczkowanie i prawidłowy rytm krwawień.

Terapia u kobiet, które nie planują ciąży

Jeśli kobieta nie planuje ciąży, a doskwierają jej objawy związane trądzikiem czy nadmiernym owłosieniem lub nieregularne miesiączki, lekarz najczęściej proponuje dwuskładnikową tabletkę antykoncepcjną (DTA) w leczeniu zespołu policystycznych jajników. W większości sytuacji powyższa terapia pomaga. Gdy stosowanie DTA i inne leczenie dermatologiczne nie przynosi rezultatu można rozważyć zastosowanie innych leków o działaniu anty-androgennym (flutamind, finasteryd czy sprionlakton). 

U pacjentek z insulinnopornością i wywiadem rodzinnym w kierunku cukrzycy lekarz może zalecić Metforminę – preparat doustny zwiększający wrażliwość tkanek na insulinę.

Terapia u pacjentek planujących ciążę

U kobiet planujących ciążę stosuje się tzw. indukcję owulacji (stymulacja owulacji). Lekami stosowanymi u pacjentek z PCOS jest letrozol (Aromek, Clarzole, Etruzil, Lametta, Symletrol) lub cytrynian klomifenu (Clostilbegyt). Preparaty te najczęściej stosuje się przez kilka dni (np. 5), rozpoczynając z reguły w trakcie lub zaraz po krwawieniu miesięcznym. Skuteczność stymulacji owulacji wynosi od kilku do kilkunastu procent ciąż w przeliczeniu na jeden cykl. Zależy ona wieku kobiety, czasu oczekiwania na ciążę, reakcji na lek oraz obecności innych przyczyn niepłodności. 

Pacjentkom z zespołem policystycznych jajników opornym na powyższe leki proponuje się niekiedy zastrzyki z gonadtropin wykorzystywanych przede wszystkim podczas leczenia metodą in vitro. 

Więcej na temat stymulacji owulacji znajdziesz pod linkiem: https://gameta.pl/leczenie-nieplodnosci/stymulacja-i-monitorowanie-owulacji/.

Zapłodnienie pozaustrojowe

U pacjentek, u których nie osiągnięto ciąży po 6 cyklach stymulacji, Polskie Towarzystwo Ginekologiczne oraz Polskie Towarzystwo Medycyny Rozrodu i Embriologii zaleca kwalifikację do leczenia metodą in vitro.

Zapłodnienie pozaustrojowe polega na zapłodnieniu kilku komórek jajowych w warunkach laboratoryjnych, a następnie przeniesieniu zarodka do jamy macicy. In vitro to najskuteczniejsza metoda leczenia niepłodności z towarzyszącym PCOS w przeliczeniu na jeden cykl terapeutyczny. 

Laparoskopowa skaryfikacja jajników (elektrokauteryzacja jajników)

U kobiet z zespołem policystycznych jajników niereagujących na stymulację owulacji przed kwalifikacją do zapłodnienia pozaustrojowego można rozważyć wykonanie operacji – tzw. laparoskopowej skaryfikacji jajników. Jest to technika polegająca na oglądaniu i operowaniu narządów za pomocą endoskopu zaopatrzonego w system transmisji obrazu i manipulatorów wprowadzonych do jamy brzusznej. Podczas laparoskopii za pomocą specjalnej igły (elektrody) „wypala” się kilka otworów na powierzchni jajnika. Zabieg dodatkowo pozwala ocenić stan narządów rodnych kobiety. 

Skuteczność zabiegu w przywracaniu jajeczkowania wynosi do 50%. Owulacja pojawia się do 12 tygodni po zabiegu.  Skuteczność zabiegu jest większa u pacjentek z tzw. ciężkim PCOS, prawidłowym BMI i odwróconym stężeniem LH do FSH. Rzadkim powikłaniem operacji jest całkowite uszkodzenie jajników, które objawia się przedwczesnym ich wygaśnięciem.

Czy można łagodzić PCOS modyfikując tryb życia? 

Modyfikacja trybu życia jest jednym z elementów leczenia zespołu policystycznych jajników. Przez modyfikację trybu życia należy rozumieć zmianę nawyków żywieniowych oraz zwiększenie aktywności fizycznej, w celu normalizacji masy ciała. Należy natychmiast zaprzestać palenia tytoniu. 

Czy ciąża może wyleczyć PCOS ?

Nie, objawy PCOS mogą nasilić się lub zmniejszyć po urodzeniu dziecka. Ciąża więc nie leczy zespołu policystycznych jajników.